نویسنده: علامه مصباح یزدی
اهمیت و نگرش به ادعیه و مناجات ها
ادعیه و مناجات های ائمه اطهار علیهم السلام دربرگیرنده عالی ترین مضامین عرفانی و معرفتی است و به جهت نقش بی بدیل آنها در رشد و تعالی علمی و معنوی انسان، بزرگان ما اهتمام وافری به آنها داشتند و بخش قابل توجهی از وقت خود را صرف خواندن و تدبّر در دعاها و مناجات ها می کردند. از شمار آن بزرگان و شخصیت های برجسته عالم اسلام می توان به امام خمینی رضوان الله تعالی علیه اشاره کرد. شخصیتی که به جرئت می توان گفت از حیث جامعیت علمی و عملی در دوران غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بی نظیر است. شخصیتی که به تمام ابعاد اسلام در حد کمال آشنایی داشت و در رشته های علمی مربوط به اسلام، نظیر عرفان، فلسفه، فقه و اصول در حد عالی تخصص داشتند و به آموزه های اسلامی در زمینه های فردی و اجتماعی کاملاً آشنا بودند و برای پیاده کردن آن آموزه ها تلاش فراوانی از خود نشان دادند. ابعاد سیاسی، مبارزاتی و فقاهت آن بزرگوار برای همه مسلمانان، علما و دانشمندان شناخته شده است و به خصوص قدرت رهبری ایشان برای دوست و دشمن آشکار گشته است. اما برخی از ابعاد آن شخصیت بزرگ کمتر مورد توجه قرار گرفته است. یکی از ابعاد شخصیتی حضرت امام، رضوان الله تعالی علیه، که کمتر به آن پرداخته شده است، بُعد عرفانی و توجه خاص ایشان به دعاها و مناجات های وارده از سوی معصومین علیهم السلام و اهمیتی است که ایشان برای آنها قائل بودند. ایشان مکرر در درس اخلاق خود می فرمودند که دعاهای ائمه اطهار علیهم السلام قرآن صاعد هستند. قرآن کلام نازل از سوی خداوند و برای بندگان خدا نازل گشته است و دعاها سخنانی است که بر زبان ائمه اطهار علیهم السلام جاری گشته و به سوی خداوند و به سوی عرش خداوند بالا می روند.آن بزرگوار وقت قابل توجهی از خود را حتی در سخت ترین شرایط به تلاوت قرآن و ادعیه اختصاص می دادند. چنان که فیلمی که از روزهای پایانی عمر شریف آن رهبر یگانه تهیه شده نشان می دهد که چگونه ایشان با وجود شرایط وخیم جسمی و رنج و سختی های طاقت فرسای بیماری، اهتمام جدی به قرائت قرآن، اقامه نماز و خواندن ادعیه داشتند و در ساعات هشیاری وقت خود را به خواندن نماز، قرآن و دعا سپری می ساختند.
مراتب تقرب به خداوند
با توجه به اهمیت ادعیه و مناجات های وارده از سوی حضرات معصومین علیهم السلام و معارف بلندی که در آنها وجود دارد، ما محور مباحث خود را مناجات خمس عشر قرار داده ایم. در یکی از فرازهای مناجات مریدین، فراتر از خوشی ها و سعادت دنیوی و حتی فراتر از خوشی و لذت های اخروی، قرب و وصول الی الله به مثابه هدف برتر و نهایی انسان معرفی شده است. هدفی که پس از نیل بدان، انسان حجاب و حایلی بین خود و خدا نمی یابد و کاملاً خود را در جوار خدا و در محضر او می یابد. البته تقرب به خداوند به عنوان هدف برتر دارای دو مرتبه است: مرتبه پایین تقرب به خداوند، درخواست بهره مندی از مقاماتی است که لوازم تقرب به خداوند به شمار می آیند. در این مرتبه انسان برای اینکه از بهشت و نعمت های بهشتی؛ نظیر خوراکی ها، کاخ ها و همسران بهشتی که در قرآن و روایات توصیف شده اند بهره مند گردد، در جست و جوی تقرب به خداوند برمی آید. در واقع، در این مرتبه، مطلوب اصلی انسان قرب الاهی نیست، بلکه مطلوب اصلی او دسترسی به آن نعمت هاست و خداوند را برای آنکه وی را از آن نعمت ها برخوردار سازد می خواهد و برای رسیدن به قرب او و جلب رضایت او تلاش می کند. نظیر کسی که با دیگری طرح دوستی می ریزد تا از موقعیت و امکانات او استفاده کند و دوستی و رفاقت او وسیله ای برای رسیدن به منافع و خواسته هایش می باشد. اما در مقابل کسی با دیگری طرح دوستی می ریزد و آن دوستی و رفاقت به جهت محبت و علاقه ای است که به دوست خود دارد و چنان در این دوستی ثابت قدم و استوار است که حتی اگر منفعتی نیز از دوستش به وی نرسد، خللی در رفاقت و دوستی او پدید نمی آید؛ چون او برای آن رفاقت اصالت قائل است و آن را وسیله ای برای تأمین منافع خود قرار نداده است.دوستی خالصانه خداوند و عاری از انگیزه های نفسانی و منفعت جویانه، در برخی از روایات انگیزه مرتبه عالی عبادت و پرستش خداوند معرفی شده است. امام صادق علیه السلام در این باره می فرمایند:
العُبَّادَ ثَلاثَهٌ: قَومٌ عَبَدُوا اللهَ عزَّ و جلَّ خَوفاً فَتلک عِبادَه العَبیدِ، وَ قَومٌ عَبَدوا اللهَ تَبارَک وَ تَعالَی طَلَبَ الثَّوابِ فَتِلک عِبادَهُ الأجَراءِ، وَ قَومٌ عَبَدوا اللهَ عزَّ و جلَّ حُبّاً لَهُ فَتِلک عِبادَهُ الأحرارِ، وَ هِیَ أَفضَلُ العِبادَهِ؛(1) «عبادت کنندگان سه گروه اند: 1- گروهی که خدای عز و جل را از ترس (عذاب جهنم) عبادت می کنند و این عبادت بردگان است. 2. گروهی که خدای تبارک و تعالی را به طمع ثواب و پاداش عبادت می کنند و این عبادت مزدوران است.
3. گروهی که خدای عز و جل را از روی دوستی و محبت خالصانه به او عبادت می کنند و این عبادت آزادگان و بهترین عبادت است».
الگوهای شایسته خداجویان در کلام امام سجاد علیه السلام
در این مناجات که سخن از نعمت های عادی بهشتی، نظیر حورالعین، کاخ ها و غذاهای بهشتی به میان نیامده و از قرب الاهی، رضایت خداوند، دیدار با معبود و انس با او و لذت بردن از مناجات با آفریدگار همه خوبی ها و زیبایی ها سخن به میان آمده، از یک سو بندگان خاص خدا که دارای همتی بلند و عالی اند به ما معرفی شده اند. از سوی دیگر برترین الگو و سرمشق برای زندگی سعادت مندانه در اختیار ما نهاده شده است و حضرت به ما گوشزد کرده اند که الگو و سرمشق ما و بهترین بندگان خدا کسانی نیستند که با هدف رسیدن به نعمت های بهشتی و کام جویی از لذت های پایدار اخروی خدا را بندگی می کنند، بلکه الگو و سرمشق بی بدیل جویندگان کمال و تعالی کسانی هستند که به معرفت ناب خداوند نایل گشته اند و از زمزم صفات جمال و جلال الاهی بهره مند گردیده اند. آنان که جز لقای دوست و انس با او را نمی جویند، حتی اگر رضای محبوب در حرمان از بهشت و سوختن در آتش جهنم باشد، با همه وجود به لوازم رضای محبوب تن می دهند. البته پرواضح است که سرسپردگان معبود از ناب ترین و عالی ترین فیوضات و الطاف رحمانی بهره مندند و خداوند هیچ گاه آنان را با شلاق قهر خود نمی نوازد. سخن در این است که آنان هیچ چیزی را بر رضا و لقای محبوب ترجیح نمی دهند و اوج تعالی و کمال آنان در وصال محبوب است. البته ما جلوه های رفیق و کم رنگی از آن محبت و عشق ناب را در محبت های دنیوی نیز مشاهده می کنیم و آن محبت بی شائبه و بدون چشمداشت مادران به فرزندان خویش است که وجودشان سرشار از عشق و محبت به فرزندان است و نه تنها این محبت را بهانه ای برای تأمین توقعات و انتظارات خود نساخته اند، بلکه حتی اگر از سوی فرزندشان بر آنان شرر و بلا ببارد، از آن محبت کاسته نمی شود و بی مهری های فرزند را با مهر و عاطفه مادرانه پاسخ می گویند. آنان که طعم محبت بی شائبه مادر به فرزند را چشیده اند، بهتر می توانند عظمت محبت اولیای خدا به معبود را - که در این مناجات خداجویان و خداخواهان لقب گرفته اند- بشناسند. محبتی که در پرتو آن، همه راه هایی که به غیر معبود منتهی می شود به روی خود بسته اند و تنها راه وصول به معبود را به روی خویش گشوده داشته اند و از معبود و محبوب خویش می خواهند که دستشان را بگیرد و از کوتاه ترین و کم خطرترین راه آنان را به فیض لقای خویش نایل سازد.اَسئَلُک اَن تَجعَلَنی مِن اَوفَرِهِم مِنک حَظّاً، وَ اَعلاهُم عِندَک مَنزِلاً، وَ اَجزَلِهِم مِن وُدِّک قِسماً، وَ اَفضَلِهِم فی مَعرِفَتِک نَصیباً، فَقَد اِنقَطَعَت اِلَیک هِمَّتی، وَانصَرفَت نَحوَک رَغبَتی، فَانتَ لا غَیرُک مُرادی، وَلَک لا لِسوِاک سَهَری وَ سُهاری، وَ لِقآؤُک قُرَّهُ عَینی، وَوَصلُک مُنی نَفسی، وَ اِلَیک شَوقی، وَ فی مَحبَّتِک وَ لَهی، وَ اِلی هَواک صَبابَتی، وَ رِضاک بُغیَتی، وَ رُؤیَتُک حاجَتی، وَ جِوارَک طَلَبی، وَ قُربُک غایَهُ سُؤلی، وَفی مُناجاتِک رَوحی وَ راحَتی، وَ عِندَک دَوآءُ عِلَّتی، وَ شِفآءُ غُلَّتی، وَ بَردُ لَوعَتی، وَ کشفُ کربَتی، فَکن اَنیسی فی وَحشَتی، وَ مُقیلُ عَثرَتی، وَ غافِرَ زَلَّتی، وَ قابِلَ تَوبَتی، وَ مُجیبُ دَعوَتی، وَ وَلیُّ عِصمَتی وَ مُغنِیَ فاقَتی، وَ لا تَقطَعنی عَنک، وَ لا تُبعِدنی مِنک، یا نَعیمی وَ جَنَّتی، وَ یا دُنیایَ وَ آخِرَتی یا اَرحَمَ الرّاحمِینَ؛ « از تو ای معبودم درخواست می کنم که از بین آنان بهره فراوان تری از فضل خود نصیبم کنی، و منزلتم را نزد خود بالاتر از آنان قرار دهی، و سهم مرا از دوستی و محبت خودت بزرگ تر و نصیبم را از معرفت به خودت افزون تر گردانی، که ای خدای بزرگ، توجه من از غیر تو منقطع و به تو معطوف گشته است و دلم تنها مشتاق توست. تنها تو مقصود منی، و تنها از شوق توست شب بیداری و کم خوابی من، و لقای تو نور دیدگانم، و مقام وصالت تنها آرزوی من است. شوق و اشتیاق من به سوی توست، و سرگشته و واله محبت تو و دل باخته هوای توام. نعمت جوار تو مطلوب من، و مقام قرب تو منتهای خواهش من است، و حال مناجات با تو فرح و آرامش خاطر من است و دوای دردم و شفابخش دل سوزانم و تسکین بخش آتش درونم و زایل کننده غم و اندوهم نزد توست. پس در هنگام بیم و وحشت تنهایی مونس من باش، و از لغزش هایم درگذر، و زشتی های رفتارم را ببخش، و توبه ام را بپذیر و دعایم را اجابت کن و در برابر گناهان و لغزش ها یاریگر و نگهبان من باش، و فقر و نیازم را برطرف ساز، و رشته اتصالم به خود را قطع نگردان، و مرا از خود دور نساز، ای تو نعمت و بهشت و دنیا و آخرت من».##
اوج نجوای روح شیدایی بنده واصل با معبود خویش
بخش پایانی مناجات با مغازله و معاشقه، آمیخته است، و حضرت در نجوای رمزگون خود از خداوند می خواهند که ایشان را در سلک پیش گامان طریق و کمال و قرب خویش قرار دهد. بلکه منزلت و مقامی فراتر از آنان به ایشان عنایت کند و بیش از دیگران آن حضرت را به مراتب عالی محبت و عرفان خویش نایل گرداند. آن گاه برای اینکه حال خود نسبت به معشوق و معبود را بیان کنند، پرده از راز دل شیدایی و اسیر جلوات رحمانی می گشایند و می فرمایند، خدایا همت(2) و علاقه و توجه من تنها به تو جلب گشته است و من تنها به تو رغبت دارم. گاهی انسان اصالتاً به چیزی علاقه مند است و علاقه او به لوازم و مقدمات آن چیز فرعی و به تبع علاقه به آن چیز است. اما گاهی علاقه و توجه انسان به کسی یا چیزی چنان شدت می یابد که سراسر دل انسان را فرا می گیرد و همه توجه انسان منحصر در محبوب می شود و محبت و توجه به غیر در شعاع محبت به محبوب خواهد بود. بدین معنا که سوای محبوب، حتی به عنوان تابع محبوب که محبت به او به تبع محبت به محبوب باشد مطرح نیست، بلکه محبت و توجه انسان یک پارچه متوجه محبوب است و آن گاه شعاع محبت محبوب به مقربان به محبوب می تابد و آنان نیز در شعاع محبت به محبوب قرار می گیرند.ما در زندگی به امور گوناگونی توجه و اهتمام داریم و چنان نیست که علاقه و توجه ما متمرکز بر یک چیز گردد. اما حضرت در بیان خود که جنبه تعلیمی برای دیگران نیز دارد می فرمایند: خدایا، اهتمام و توجه من منحصر در تو گشته است. یعنی آن حضرت به مرتبه ای از تعالی و کمال و تقرب به خداوند نایل گشته اند که غیر معبود نمی تواند برای ایشان جلوه گری داشته باشد و دل ایشان را به خویش جلب کند، و با توجه به این مرتبه از تعالی و کمال است که از خداوند می خواهند که سهم ایشان از معرفت و محبت خود را بیش از دیگران قرار دهد.
خداوندا، تو مراد و خواسته من هستی و اراده من فقط به تو تعلق گرفته است، نه به چیز دیگر، و به هوای کوی تو و عشق جوار تو و تنها برای تو به شب زنده داری می پردازم و چنان نیست که طمع بهشت و یا ترس از جهنم مرا به عبادت و بندگی وادارد و انگیزه ای جز تو و نیل به مقام قربت برای بندگی، عبادت و نجوای شبانه ندارم. خداوندا، روشنی چشم من در دیدار و ملاقات توست و با دیدار تو به آرامش ابدی دست می یابم.
خداوندا، وصال تو آرزوی من است و آرزو دارم به مقامی از قرب و وصال تو برسم که دیگر هیچ واسطه ای بین من و تو نباشد. خداوندا، شوق و اشتیاق من به سوی توست نه چیز دیگر و من واله(3)، سرگشته، شیدا و دل باخته محبت توام. خداوندا، رضای تو مطلوب من است و مقصود من عشق ورزی به تو و تلاش هایم برای کسب رضایت و خشنودی توست. خداوندا، قرب و دیدار تو نهایت آرزو و خواسته من است و راز و نیاز با تو دل خوشی و آرامش بخش دل من است و من جز آن، دل خوشی دیگری ندارم. خداوندا، دوای درد من نزد توست و تنها تو می توانی آتش درونم را خاموش کنی و غصه و اندوهم را فرونشانی.
در پایان مناجات حضرت می فرمایند:
خداوندا، در هنگام تنهایی و روی گردانی از دیگران تو انیس و همدم من باش، و خطاها و لغزش هایم را ببخش، و توبه ام را بپذیر، و دعاهایم را اجابت کن. خداوندا، مرا از گناه حفظ کن و مصون بدار تا خود را بدان نیالایم. خدایا، مرا از خودت دور نساز، تو همه کس و همه چیز و بهشت من و دنیا و آخرت من هستی.
پی نوشت ها :
1. کلینی، کافی، ج2، ص 84، ح5.
2. «همت» در اینجا به معنای «همت» در فارسی که با پسوند «بلند» و «پست» ذکر می گردد نیست، بلکه به معنای علاقه و میل و عزم و اراده است.
3. «واله» و «وله» به مرتبه ای از محبت اطلاق می شود که موجب سرگردانی و تحیّر است و بالاتر از این مرتبه و مرحله «هِیام» است که بر عاشقی اطلاق می شود که دیوانه وار و مجنون صفت در پی معشوق می دود و عشق آتشین او را سرگشته کوی معشوق می کند.
